Korona, Ez li vir im!

Di van rojan de ku korona ji xwe re digere û bûye ruhstînê gelekan kesan, gelek mirov vê pirsa seyr dikin, "Gelo dawiya kapîtalîzmê ye?" yan jî dibêjin "Ev vîrûs dê ruhê kapîtalîzmê jî bistîne".

Bi serê şêx û wê Qurana we xwendiye! Ez nizanim bê ew ê çi bibe lê teqez, piştî vê bûyerê -eger mirov sax bimînin- ew ê guhertinin neplankirî û ne di hesêb de çêbibin. Meraq, fikirîn û pirs jî baş in lê ev li me kurdan nakeve, bi me jî nakeve û ji me re jî ne lazim e. Eger kapîtalîzm bi dawî bibe, em ê çi bikin? Ew ê ji bo me çi were guhrtin? Heta em dixwazin çi were guhertin?

Jixwe muhtemelen yek ji me namîne... Nizanim çima lê strana Ciwan Hacoyî hat bîra min:


"Ez ê nehêlim kuç li ser kuç
Kit jê nahêlim
Ez ê bajar bikim dojeha li ser rûyê erdê
Da gawir vegerine ser rêya Atayê mezin"

Te bejsa Xanê Mezin Ata û Îsmet kir

Ew hatin û çûn, lê ez li vir im

Ez li vir im"

...

Belkî ji ber vê carê em ê li vir nemînin; ji xwe em ber  bi nemanê ve diçûn, bi lez ber bi tinebûnê ve diçûn lê spas ji koronayê û biqailiya me re, em ê zû bikin..

Tiştê nexweş, Atayê mezin, Îsmetê û nizanim kê em ji vir ranekirin lê vîrûseke wisa biçûk ku bi çavan nayê dîtin dê me ji vir rake... Dê rehên me yên kevnar lê ji ber guhlênekirinê rizyayî bi temamî ji vir rake.

Helbet min dixwest ez bibêjim; "Korona ez li vir im" lê xurt e, bira! Bihêz e! Cebar e! Korona ye ku her kes ji ber dilerize!

Îca gava mesele wisa be; piştî korona biçe, kapîtalîzm tê, sosyalîzm tê, quzelqurtîzim tê çi îşê me pê ye!

Lê Ciwan Haco di konserekê de dibêje, "ez hêvîdar im, sala 1997an ne li Brûkselê lê li Diyarbekirê bin." 23 Sal di ser re çûn û em neçûn Diyarbekirê! Lê hêvîdar im ku em şaş bin û piştî koronayê em hemû li vir bin û ji bilî me her kes çûbe cihê jê hatiye..

Kurd, korona û makarna...Li gel pivazan

Roj bûne wek hev û hesta ku mirov ji hundirî aciz dibe jî hesteke seyr e ji ber ev ji malê dernakevim û aciz jî nabim.

Çend tişt hene, ez li ser wan difikirim; gelo piştî vê qiyameta korona bi dawî bibe, dinya dê tiştekî û cihekî çawa be? Gelo em ê çawa jê derkevin, helbet eger em sax bimînin? û gelek pirsyarên dî lê ez vê dizanim ku naxwazim bi vê vîrûsê bimirim, naxwazim bibin hejmarek di Rexistina Saxlemiyê ya Cîhanê de û dixwazim bibînim gelo piştî vê qeyranê dê dinya çawa bibe.

Welhasil, min hevaleke alman heye û me li hev pirsî bê di vê demê de em çi dikin û wextê çawa dibuhirînin.

Diyalog wisa derbasbû:

Min: Ez aciz dibim.

Wê: Binivîse.

Min: Li male me, ez ê çi rêxê belav bikim?

Wê: Beşê yekem ê pirtûkê bila li ser te be û 18ên mayî bila li ser kurdan bin.

Ev çend sal in, ne dixwazim qala kurdan bikim, ne jî li ser wan dinivîsim li gel ku her dem ez nûçeyan li ser wan dişopînim. Dilê min ji wan re dixwaze, dilê min bo wan diêşe û dizanim ku bi temamî ne sûcê wan e jî lê êdî hêvî nemaye lewra naxwazim tiştekî li ser wan binivîsim. Lewra eger ez tiştekî wiha bikim, ew 18 beşên nivîsên vikîvala bin.

Ez dibêjim “ew û wan” û xwe ji wan bêrî dikim ne ji ber ez ne kurd im lê ji ber kurdbûn barekî giran e û wek her kurdî dixwazim jê xelas bibim.

Lê di vê dema koronayê de dîsa dilê min bi ser wan ve ye ji ber ku nezan in û li xwe ne miqate ne. Gelek kurd dê bimirin bi vê nexweşiyê. Çima?

Ji ber nakevin mala xwe, li ser qûna xwe rûnanên, nexweşxaneyên wan tine ne, cîhanên wan pêwîst tine ne. Gava nexweşî belav bibe û li ber deriyê nexweşxaneyan bimirin û term li ser hev bên danîn, dê serê wan li tehtê keve.

Çîrok digere, dizîvire û tê heman xalê lê ez ê nebêjim bê çi ye.

Ji xwe mû bi zimanê ve hat û me got û got û tûrikê xwe vala kir lê koletî û hişmendiya kole, ji wan zincîrên xwe hez dike. Lewra ez ê qala rojên xwe di male de bikim wek ku rojên min ên berê cuda bûn.

Ew tirs û endîşeya û taswasa çûnê dikan û marketan ne xweş e.  Lewra min hundir tijî makarna yan wek em dibêjin mekrûn, birinc û nîsk kir û her êvar şîvê çêdikim lê mixabin hevalê min bijîşik e. Her roj diçe li nexweşan dinere û êvarî vedigere. Her vedigere, ez ji xwe dipirsim “Gelo çend virus pê re ketin hundirî?”

Welhasil, min îro makarna û şorbeya nîskê çêkir, min pîvazek jî danî ber û repandê lê min ji bîr kir ava şêliman deynim ber… Xweş bû û me zik kir tembûr.

Tiştekî din jî heye ku dive ez bibêjim; ev çend sal in ku ez dikuxim û dikuxim û carinan bi şev jî ji ber kuxikê şiyar dibim û bêhna min diçike. Îca niha jî wisa ye û nizanim ji ew rewşa herdem e yan jî ihtimal heye ku korona be. Ji ber wek tê zanîn dibe ku hinek sivik jî ji vê nexweşiyê xelas bibin. Ticarî şensê min ewqasî çênebûye.

Sala 2020an li ser şexsê min xweş û baş bû û gelek tişt li gorî dilê min bi rê ve çûn lê helbet ji bo dinyayê gelekî xerab bû û ji xwe ji bo kurdan, ne sala 2020an lê sedsala 20an û 19an û 21ê gelekî xerab bû..

Gelo sibe dê çi bibe? Gelo ez ê îşev dîsa ji ber kuxikê di xew re neçim? Gelo ez ê bikarim dest ji çigareyê berdim? Nizanim lê nivîsên bê dê nîşan bibin bê ew ê çi bibin lê ji xwe eger we dît min bo demeke dirêj nenivîsiye. Bizanin ku… Wek got qet ez ê bibêjim “ez mirime”. Na na! Bizanin ku tiştek nemaye ku ez binivîsim. Helbet ji virus û nexweşiyê ditirsim, ji male dernakevin, naxwazim bimirim û herwiha tevdîrên xwe jî digirim lê li gel wê jî dibêjim qey ez ê nemirim yan jî dixwazim bawer bikim ku ez namirim…

Tirs heye? Qidûmê min şkesti ne û ev jî asayî ye...

Ji bo hûn nebêjin ew çi sernav e. Min behsa korona û kurdan kir; li gel wan min makarna xwe û pîvaz jî xwarin...

Rojên koronayê

Gava Gabriel García Márquez “Evîn di dema kolerayê de” nivîsî gelo dizanî, ew ê di dema filan tiştî…de” bibe qalibeke ku li gelek tiştan tê? Ez wê nizanim lê bi rastî jî di van rojan de ku vîrûsa koronayê belav bûye û dibe û herwiha mirov nizane bê sibe dê çi bibe, ez fikirîm ku ji xwe re binivîsim.

Jixwe belkî xêrek jî di vê nivîsê de hebe ji ber min kengî dest bi tiştekî kiribe, tiştek çêbûye û rê li ber min girtiye. Îca belkî destpêirina min a bi nivîsînê bibe sedem ku korona ji binî ve biqele û wenda bibe û em jê xelas bibin.

Vîrûseke balkêş e yan jî em bibêjin “vîrûsê bandoreke balkêş li dinyayê kir” ji ber ku bi rastî em nizanin vîrûs çi ye û çawa ye lê berteka xelkê li ber çavan e. Çima balkêş e? Hema sedema herî besît ev nivîsîna min e. Ev çend sal bûn min dikir û nedikir, min nedikarî du hevokan binivîsim.

Balkêş e ji ber berî niha yekê di medyaya civakî de yekê wiha pirsî: “Teqrîben em ê kengî bikarin dîsa hev himbêz bikin.” Ha belkÎ pirsyara wê normal be, lê xwestina min ku ez jê re bibêjim “Hema te kengî xwest, were ez amade me” balkêş e. Ma qey ez ji mirinê natirsim? Welleh qidûmê min jê dişikê û ji lehengiyên bêsedem jî hez nakim lê xwedê dizane ku ez gelekî ji sîngan jî hez dikim.

Di heman demê de min ev hevokên li jorê ji hevaleke xwe re şandin û min ji xwe re got, qey dê daxwaza min bala wê bikişîne” lê bersiva wê “Mirin sar e” bû. Nizanim çima min jî got, “ divê mirov sê caran were dinyayê.” Ez berê jî li ser vê sêbarekirinê fikirîbûm û her ez gihiştibûm wê baweriyê ku mirov her dê heman tiştî bike, heta eger 30 caran jî were dinyayê.

Gelo rûntiştina li malê dê encamên çawa bi xwe re bîne?

Serxetî çima zorê li zehmetiyê dikin û wê dikin 'zor'? Gelo rastî çi ye?

Bandora zimanan - nexasim ên cîran - li ser hev asayî ye lê ji bo me kurdan ti tişt ne asayî ye. Heta cîranên me ji me bixwe jî bandorê bêtir li me dikin. Helbet bi xêra vê internetê êdî kurd jî bandorê li hev dikin.
Gava ez nû hatim Tirkiyeyê min fêm nedikir, çima "zor" bi wateya "zehmet" tê bikaranîn.
Ji bo kesên ne ji Serxetê fêm bikin bê ez çi dibêjim, ez ê çend mînakên ji axiftinê bidim:
Xwedina te çawa ye?
Baş e lê matemetîk zor ( Me yê bigota "zehmet e")


Heta ez ê çend mînakan ji ketober ji internetê bidim:

* Kovan BAQÎ li ser hesabê xwe wiha dibêje: "Panje'hra coronayê hezkirin û moral e. Ev jî ne zor e. Kurd ji hev hez bikin, na na, hevdu xweş bibînin bes e."

Panje'hra coronayê hezkirin û moral e. Ev jî ne zor e. Kurd ji hev hez bikin, na na, hevdu xweş bibînin bes e.
Lewra biratîya kurdan û coronayê
ji boratîya kurdan û tirkan çêtir e.#EzCoronayêTehamulDikim#EzBiratîyaBiTirkanreTehamulNakim

— H.Kovan BAQÎ (@kovan_baqi) March 23, 2020

*Abdulkadir Bingöl wiha dibêje: Ji bîr nakin Helepçê çiqas dem ser bibore

Ji bîrkirna wê rojê ji bo me gelkê zor e

Ji bîr nakin Helepçê çiqas dem ser bibore
Ji bîrkirna wê rojê ji bo me gelkê zor e
Dilbirînê Cizîrî

— Abdulkadir Bingöl (@AbdulkadirBingl) March 18, 2020

Îca wek tê dîtin û ji xwe di axiftina rojane de dê bêtir were dîtin ku li Serxetê piranî di wateya "Hard an difficult"a ingilîzî, "صعب"a erebî de bi kar tînin. 

Lê ev li Binxetê "Zor" ji bo sepandina hêzê/ kotekî tê gotin:

Çend mînakan bidim:

* zor li min kir, loma ez çûm

* bi zorê ez rabûm

* Me bi gogê lîst, wan zora me bir.

Gava ez dibêjim, binxet ez behsa herêma Cizîrê dikim ji ber herêmên din cuda ne. Lê em di şûna wê "Zor"ê de ya serxetî dibêjin, em "Zehmet" dibêjin. 

Di Wikiferhengê de jî pênasîna peyva "Zor" wek ya Serxetê hatiye kirin û wiha hatiye ravekirin:

Wate

rengdêr

dijwar, zehmet, asê (dijwate): asan, sanahî, hêsan)

Lê di di beşê bikaranînê de wisa hatiye ravekirin:

"Zor" di eslê xwe de maneya "kotekî, hêz, xurtî" dide. Ji wê di soranî de jî maneya "pirr, gelek, zehf" girtiye. Hin kurmancan jî ew wisa deyn kiriye û dibêjin "zor spas". Lê ji ber ku di kurmancî de zor bi maneya "zehmet, dijwar" tê fehmkirin, "zor spas" neyê bikaranîn û "gelek spas" yan "pirr spas" were gotin çêtir e."

Herwiha di etîmolojiyê de jî wisa dinivîsî:

Wateya resen hêz / qewet / xurtî bû, hevreha zever ya kurdî, zaveri ya (hêz, qudret) ya avestayî, zor (hêz, qudret) ya pehlewî û زور (zor) ya farisî û शूर (sûra: xurt, bihêz, qehreman) ya sanskrîtî ye û ji proto-aryayî ye. "Zor" ya tirkî, զօր (zōr) ya ermeniya kevn û զոռ (zoṙ) ya ermeniya devokî ji zimanên îranî hatine deynkirin.

Eger em li eslê peyvê dinerin em dibînin ku ji "dijwarî"yê zêdetir wateya "hêz û kotekî"yê dide lê li gorî min ji ber tirkî wateya "zehmet" lê hatiye barkirin. 

Belkî hinek bibêjin wateya wan ewqasî ji hev ne cuda ye lê li gorî min cuda ne. Ha tirkan ew peyv ji zimanên îranî girtiye lê li gorî xwe hinekî wate guherandiye. 

Gava hûn li van peyvên din ên di tirkî de binerin ku ew jî ji peyva "Zor" hatine hûn wateya "hêz"ê ji ya "zehmetiyê" bêtir di wan de bibînin:

* zoraki: mecbûrî ye anku hêzek an tiştek heye ku zorê lê dike. Eynê wek cem e; bi zorê bi min da kirin.

*Zorba: Ji peyva "zorbaz" a farisî hatiye girtin û ew jî ew kesê hêza xwe nîşan dide e.

*Zorunlu: Mecbûrî ye heta eger em devoka xwe ya amûdikî bibêjin, "bi zorê ye".

Ka em li gotinên pêşiyan jî binerin:

- Tajî bi zorê nare nêçirê. Mirov nikare wateya zehmetiyê ji vir derxîne

- Zor gêzerê radike. Dîsa wateya hêzê dide ne ya zehmetiyê

-Dermanê her tiştî zêr e, belê ji zêr xurtir zor e. wateya kotekî dide ne zehmetiyê

Di vê navberê de divê em wî qalibî ji bîr nekin "Bi zor û zehmetî." Her çiqas her kes wiha difikire ku li vir "zor" û "zehmetî" hevwate ne jî. Lê ne wisa ye. Ji ber eger hevwate bin nexwe divê bibe "zorî" lê wisa nebûye.

Ez hinekî din meseleyê vekin: ZOR'a bakur dibêjin rengdêr e. Lê zora di "Zor û zehmetî" de navdêr e ji ber zehmetî jî navdêr e. Anku zor bi xwe navdêr  ne wek wikipediya dibêje: rengdêr e. 

Helbet belkî ez li vir şaş bim. Divê hinekî lêkolîn li ser wêjeya kevin jî were kirin û em li ser wan hûr bibin.