Tirkî dikare bi kurdî loma ‘em ders dixebitin’

Tirkî dikare bi kurdî û heta pê li serê kurdî jî dike. Ev rastiyek e. Nizanim sedem çi ye lê tirkî zimanekî wisa ye ku xwe vedizne nava mejitê mirovî, hêlîna xwe tê de çêdike û hêkan lê dike û çêlîkên xwe lê xwedî dike. 

Lewra ez naxwazim behsa ziman, giringiya zimanî û bandora zimanî nekim lê ji roja ku min bi serxetiyan re daye û stendiye, gelek qalibên wisa min dîtine ku mejiyê min dike haho û hawar û her mereq dikim gelo çima wisa dikin. Helbet piştî salan min zanî ku sedem ew e ku tirkî dikare bi kurdî û ne sûcê ti kesî ye.

Îca yek ji wan qalibên ku ez dixwazim li ser rawestim jî ev e; bi ingilîzî “study”, bi erebî “دراسة” bi farisî jî herwiha “درس خواندن” e. 

Nebêjin îca ev ji kû derket; min vîdeoyek li ser youtube dît ku bi sernavê “"Resul Bafeyî /Dema Naxwazim Ders Bişixulim.” Wisa nekin wek ku Resûl tenê wisa dibêje. Hemû serxetî bê istisna wisa yan jî qalibekî nêzîkî vê dibêjin. Bi min heta cihekî normal e jî lê…

Ez paşê werim ser “lê”yê. Pêşî ez ji we re bibêjim ku me li binxetê çi digot, me tenê digot “xwendin.” Besî me bû. 

Ez nizanim başûr lê wek di sernavê vîdeoya jorê de jî xuya ye serxetî “ders(an) dişuxilim/dixebitim) dibêjin ku bi temamî wergera tirkî ye Helbet ez nizanim jî ka rojhilatî çi dibêjin û herwiha ez nizanim bê divê em kîjan were gotin jî. 

Heta ez nizanim bê ya em di bin bandora erebî de mane yan zimanê me û erebî li hev hatiye ji ber ya me û ereban bi temamî ne wek hev e. 

Ereb “derese û dirase” bi kar tînin ku bingehê peyva “dersê” ye lê peyveke cuda ya xwendinê ji li ba wan heye lê em peyva “xwendin”ê ji bo herduyan bi kar tînin. 

Eger em binerin ka li medreseyan çi dihat gotin, belkî û ez ne piştrast im em hîn bibin bê divê em çi bibêjim lê niha tiştê herî beloq bi min tê ya ku li serxetê tê gotin..

Ez qet ihtimala ku ez şaş bim ji bîr nakim lewra dibêjim belkî serxetî jî rast bin. Îca ez vegerim ser wê “lê”ya ku min li jorê hiştibû. 

Erê, reng e ku ya li serxetê tê gotin rasttir be lê ka çima hûn natewînin. Gava mirov dibêje “ez ders dixwînim” û ne “ez dersan/dersê/dersa xwe dixwînim” wek ku tu bibêjî, şûjinan di guhê min de radike. 

Ha loma ez dibêjim tirkî dikare bi kurdî, tirkî pê li serê kurdî dike. Mirovên me “ders dixwînin, êk dixwin, mirîşk dikujin…” 

Ez guneh im, hema ji bo xatirê min vê tewanga “pirjimariyê” (binerin ez behsa ya nêr û mê yên yekjimar nakim) nekujin, telef nekin….

Evîn di bin baranê de (beşê 1ê)

Sala 2013an bû, eger ez ne şaş bim, min ev roman wergerand. Roman ya nivîskarê ereb Necîb Mefûzî ye ku xelata Nobelê jî wergirtiye.

Wisa sekinîm û sekinîm, min ji du weşanxaneyan re jî şand ka dixwazin biweşînin welhasil wan zêde guh lê îca ez difikirim ku beş bi beş di bloga xwe de biweşînin:

Beşê yekê:

Herikîneke mirovan bêsekin û bêhedan li bin guhê hev dikeve. Deng ji hemû qatên wê berz dibin. Di tevahiya xwe de tevliheviyekê ji rengên keskesorê çêdike. Dan tenişta hev, bêdeng bi rê ve çûn...

Kirasekî qehweyî û kinik lê bû, porê wê yê reş xwe bi ser serî û eniya wê de berdabû. Wî jî gomlekekî şîn û pantalonekî gewr li xwe kiribû, porê xwe yê reş bi aliyê rastê ve şeh kiribû. Di çavên wê de nerîneke hingivîn û bendewar dibiriqî. Di çavên wî de beqiyeke biçûk peyda dibû, lê gelekî li pozê wî yê tûjik û rast dihat. Wê çendî xwe radestî meşê kiribû jî, lê ew bi xwe li hêviya fersendê bû.

Lawikî got:

- Qereblixî nayê kişandin.

keçik di dengeke di ber xwe de bişirî û got:

- Lê pir xweş e.

Bersiva wê wek reftareke xweşok hesiband, ne zêdetir. Belê dizanî ku ew tenê bersivekê ji xwesteka dilê wî re… Bi zend û bendên xwe yên badayî Kafeteriya Harûnî nîşanî wê da û ew jî bi yekdilî pê re berê xwe da wê derê.

Derbasî gulistana li dawiyê bûn û herduyan hema cihekî vala di bin dêliya lavlavkê de bijart, li derdora xwe nerîn û awirên xwe pev veguheztin. Bêyî ku gazinan bikin, herdu jî bi germahiyeke biwexm hisiyan. Du qedehên lîmonatayê xwestin. Lawikî xwe amade kir ku behsa mijara xwe ya giring bike, lê ji xwe re got, “Bila axiftin jixweber û bi şêweyeke siruştî dest pê bike û di dema xwe de bibe; wisa çêtir e”.

Lawikî Got:

- Dema zanîngehê wek xewnekê hat û çû

Wê jî wisa got:

- Bi xweşî û nexweşiyên xwe.

- Çend meh in û her yek ji me dê dest bi karmendiya xwe bike

Keçikê ji bo pesendkirinê serê xwe xwar kir û pirsî:

-Lê dinya bi kû ve diçe?

Ev pirsa ku li her derê û di her demê de li bin guhê wî dikeve. Bi kû ve? Aştî an şer? Û tofana gotegotan?

Gotina min azad e

Stranek carinan gelek tiştan diguherîne. Ev stran jî ya Emel Meslûsiyê ye ku bûbû sembola şoreşa Tûnisê ya ku pê re "Bihara Erebî" dest pê kir.

Min wisa wergerand:

Ez ew kesên  azad im ku natirsin

Ez ew razên nemir im

Dengê wan kesan im ku serî netewandine

Ez di nava heytehûtê de wate me

Ez mafê wan mezlûman im

ku ji aliyê wan segên han ve hatine firotin

ew segên ku gepa nanî talan dikin,

û li ber pêtên ramanan deriyan digirin

...

Ez ew kesên  azad im ku natirsin

Ez ew razên nemir im

Dengê wan kesan im ku serî netewandine

Ez azad im 

û gotina min azad e

Ez azad im 

û gotina min azad e

...

Heqê nanî ji bîr neke

kesên gepê di ber mirovî de dihêlin ji bîr neke

û xayinên serdemên kambax jî ji bîr neke

...

Ez ew kesên  azad im ku natirsin

Ez ew razên nemir im

Dengê wan kesan im ku serî netewandine

Ez raza wê gula sor im

ku soriya wê bi salan hat hezkirin

ku bêhna wê di çeman de hat veşatin

ku bi kirasekî ji agir derket

û bangî azadan kir

...,

Di nava şevreşiyê de stêrek im

Di qirika zalimî de jî strî me

Ez bayek im ku êgir destê xwe dayiyê

Giyanê wan kesan im ku ji bîr nabin

Dengê wan kesan im ku qet namirin

Ka em hesinî bikin herî

û pê evîneke nû ava bikin

ku çûkan bifirîne

ku bibe welatek

û bayê hênik û baranê bi rê ke

...

 Ez hemû azadên cîhanê me

Ji çend gulleyan, tenê guleyek im

Ez hemû azadên cîhanê me

Ji çend gulleyan, tenê guleyek im

.

...

Tiştekî balkêş di stranê de ku berovajî

Dengê Emelê xweş e lê ez bi giştî li stranên erebî guhdarî nakim, tenê ji ber ev stran bûbû ya serdemeke wek serdema "Bihara Erebî" min xwest wergerînin lê mixabin devoka tûnisî jî hinekî giran e lê dibêjin ne xerab çêbûye :) https://t.co/6uXZ3YofM9 pic.twitter.com/c5Dl7xDeki

— Dilyar (@DilyarAmudi) May 22, 2020

Belê ez şaş bûm; "Xwîşk" û "Xîşk" di kurmanciyê de hene

Tiştekî nebaş e ku mirov zêde bi xwe bawer be; ya rast ez ewqasî bi xwe ne bawer im lê hinekî baweriya min bi mirovan kêm e. Lewra gava tiştekî dipirsim, difikirim ka çawa bipirsim.

Ji ber tu rica dikî û dibêjî, "Ez dizanim tu peyva ferhengî jî dizanî" û "Dizanim tu şareza yî. Lê ez dixwazim fêm bikim bê hûn li gundê xwe çawa dibêjin" jî.  Lê ew kurdê ku her rojê dibêje "Li gundê me wisa ye û ya rast ya gundê me ye" êdî ya gundê xwe nabêje yan jî nizane bibêje yan jî ji bîr dike û ya ferhengê dibêje.

Welhasil em bi kurdoyî re heyirîne û nizanim ka çawa bikin ku bersiva rast ji devê wî derxînin. Ji ber ez jî kurd im her hewl didim a xwe rast nîşan bidim lê vê carê ne wisa bû. Bi zorê be jî ez qanî bûm ku ez şaş im.

Min zêde dirêj kir lê mesele ev bû; peyva "xwÎşk" bû ku li ba me "xweh" an "xwa" ye û min cara pêşî li Efrînê bi awayê "xuşk" an jî "xwişk" bihîstibû. Her gava ku min didît hinek peyvê wek "xwîşk" anku bi "Î"yê dinivîsîn, min digot çima û min ji xwe re digot, "île şaşiyek tê de heye".

Lê ne wisa ye peyva "xwîşk" heye û ez şaş bûm û min ê li ser mijarê nenivisiye lê min ji xwe re got, madem ez evqasî li ser fikirîme û min ji evqas kesan jî pirsiye, de ka ez van encaman jî li cihekî berhev bikim belkî paşê bi kêrî tiştin din werin.

Lê divê ez vê bibêjim jî şêwaza "xwîşk" hebe jî, wek ku pêwîstî bi lêkolîneke berfirehtir heye ji ber dibe ku tenê diyardeyeke dengî be û di rastiyê de ji veguhertina dengê "û"yê hatibe û ew bixwe ne "î" be.

Dengnasî li gel ku min pirtûkên ingilîzî jî li ser xwendin û hema bibêje, min di kurmanciyê de çi peyda kiribe, min xwendiye lê mijar her bi min giran û zehmet e. Guhê min ne guhekî muzîkî ye û wisa baş ji nav dengan dernakevim. Lê dîsa ez ê fikirên xwe bibêjim.

Pêşî divê ez bibêjim ku di peyva "xwişk"ê de dîfotng heye lewra divê li gorî wê bifikire. Ez ji we re bibêjim dîftong çi ye.

Diftong bi kurtasî "kelijîna du dengdêran di yek dengdêrekî de ye lê gava herdu dengdêr di heman kiteyê de bin" ji ber ji bilî çend mînakên devkî, di kurmanciyê de tenê piştî "x"yê pêk tê Celadetî ew wek "xw" nîşan dabû lê ew bixwe ne wisa ye.

Li vir ez ê behsa dîftongê nekim ka çi ye û ne çi ye lê sedema min got ku jihevderxistina dengan zehmettir dike, nexasim ku di hinek devokan de tine yan jî li ber wendabûyî ye. 

Îca min twitterê de pirsî ka kî li ku çi dibêje, carinan baweriya min bi nivîsê nehat min xwest deng were şandin û encam wisa derketin:

Farqîn:

1. Xwişka min.  ( Farqîn )

Herwiha ji Farqînê bersiveke din hat ku balkêş bû:

2. Ji meriv biçûktir be ‘xwişka min’

Ji meriv mezintir be ‘xûça min’

Herêma Silîva, bajarê Farqînê

3. Xuşk(xwişk)-farqîn 

Semsûr:

xûça min, xûçka min, xûşka min

Culemêrg:

Xwûşka min , Culemêrg

Dih/Sêrt:

Gelo "Ji kerema xwe" yan "ji kerema xwe RE."  ? Ji hêla din ve "Xwîşka min" (Dih)

Qoser:

Bi gotin "xwa min" e. Lê em dizanin ev sadeya "xweh"ê ye. Lewre di rewşa pirjimar de wek nimûne "ew çar xweh in" û "xwehên wî giş hatibûn" tê gotin. Xwişk jî ji wê ye, bi "-(ş)k"ê hatiye "biçûkkirin". Wek jinik û mêrik. Di zimanên din yên îranî de formên "x(w)aher", "xwar" hene.

Wan:

Xûşka min, Wan

Erzirom:

Xwenga min, xa min , xwişka min her sê jî tê karanîn. Erzirom

Meletî: Xweng û xweha : Meletî :)

Xerzan:

Xweh li Xerzan

Wan/Qelqelî:

Xayka min.. Wan/Qelqelî

Cihên nediyar:

Xûşka min

Xwenga min

Mêrdîn:

Xweha min *Mêrdîn

..

Hinek bersivên ji aliyê Behdînanê jî hatin ku min hema hema bê guhertin latînîzekirin:

Kanî Masê

"Xîşka min" hindî min guh lê buwî li Badînan hemiyê her peyva (Xîşk) dihête bikarînan. Hindek cara jî li herêma me li navçeya Kanî Masê ya girêdayî qeza Amêdiyê di nav me da bi rengekê kêm peyva(Xîçû) bo sivikkirinê bikar dînîn"

Akrê

Her di kevin da Akreya peyva (Xiçû) bi kar tîna û heta nûke jî û digel peyva dî jî (Xuşk) ne ku xîşk , li dîv jêderîn mamusta Emîn Butanî li ferhenga zaravê badînî (xuşk) peyveka fermî ye û hemû peyvîn dî li dîv cugrafiyayî dhiête guherîn.

...

Encam ne li gorî dilê min bûn: Ji ber peyva xwişk hebû lewra min hewl da bi deng bibihîzim, min xwe gihand çend kesan û wan jî got, "xîşk" an jî "xwîşk".

Lê divê ez vê bibêjim: "Ew kesên ku xwîşk an xîşk dibêjin, "û"yê an dikin "ü" an jî "î".

Ji ber min pirsî û min dît ku peyvên "şûr" " dûr" wek "şîr" û "dîr" dibêjin an jî

Herwiha li Dihê jî : Ez ji Dihê me, lê li Wanê dijîm/ dimirim :) Heger qesta te "û" û "ü" bin, li dihê dibêjin "tü, güz" li Wanê jî nabêjin "gûz" dibêjin "güz" ...

Îca ne ku li ser a xwe israr dikim lê wek mînak Efrînî Ayê dikin O û dibêjin "Ov" gelo ji ber ew wisa dibêjhin, em ê peyva "OV" wek alternatîf têxin ferhengê yan jî em bibêjin ku tenê "AV" heye û "OV" variyanteke bilêvkirinê ya herêmî ye?

Eger em "OV" wek varyant bihesibînin û nexin ferhengê, hingê ihtimal heye ku "xwîşk" û "xîşk" jî varyanteke "xwûşk"ê be lê dîsa jî bibêjin, ji ber ku "dîftong" li vir heye, ez nikarim bersiva vê pirsê bidim.

Tenê dişêm qebûl bikim ku şêwaza "Xwîşk" di kurmanciyê de heye.

Pirsyara din jî gelo ji van hemû peyvan, em ê kîjanê wek standard qebûl bikin û yên din çawa wek formên herêmî qebûl bikin??

Gelo divê em her tiştî wek Celadetî bikin?

Îro dîsa Roja Zimanê Kurdî ye û kurd ji xwe re pîroz dikin. Ew jî milet in û helbet dê roj û cejnên xwe pîroz bikin. Ji bo min ne kêşe û ji xwe re çi dikin bila bikin. Lê wisa ji ber ku ji zimanan hez dikim, hevalekê pirseke kiribû û min dixwest bi berfirehî bersivê paşê ji min nehat li ser bixebitim û ji xwe tiştên ez dinivîsim bêqîmet in. Îca min got, ez binerim bê bavê vê rokê çawa bi kar aniye. Çi gotiye?

Hevalê digot, “zimanê kurdî” din av gelî de cih girtiye lê ew bi xwe tiştekî wisa tine. Ez jî wisa bawer dikim k udi axiftina rojane de kes nabêje “zimanê kurdî”, eger ne axiftineke akademik an jî rewşeke ne asayî be. Lê dîsa jî bi min ne bikaranîneke şaş e; welhasil ez li ser wê nasekinim lê ez ê tenê binerim ka bavê vê rojê Celadet çawa bi kar aniye?

Divê vê jî bibêjim, b imin Celadet mirovekî bêhempa ye û divê her mirov lê vegere û binere bê çi gotiye lê nayê wê wateyê ku her tiştê wî gotiye, rast e. Dibe ku şaş be yan jî li gorî zimannasên niha şaş be yan jî bi guherîna zimanî re şaş bûbe. Lewra hebûna wê nayê ku “zimanê kurdî” rast e. Lê tenê ji bo em bibinim min lê nerî.

Herwiha dîsa dîsa dilê min rehet nabe; wisa difikirim ku hîn jî ti kes negihiştiye asta Celadetî yan jî haya min ji wan çênebûye.

Di Hawarê de ku teknolojiyê ez şaş nekiribim;

3 caran zmanê kurdî

27 caran zimanê kurdî

27 caran zmanê qurdî

Lê mijar ne ew tenê ye jî: li serxetê ji ber nebûna “Kurdish”ê di tirkî de, serxetiyên me gelek caran di şûna “kurdî” de peyva “kurd” bi kar tînin. Îca min got ka binerim bê Hawarê çawa bi kar aniye:Ji çend nivîsên din jî hinek tişt hatin berhevkirin ku di wan de jî teqez e ku kurdî ne ji bo zimanî lê wek rengdêr hatiye bikaranîn.

Dîsa eger teknolojiyê ez nexapandim:

Pêşî gava ku hîn Celadetî “q” di şûna” k”yê de bi kar dianî.

1 . "Bê siq e qo heçî hej miletê xwe diqin. û di rayèn wan da xwina qurdî a paq. digère arîqarîya civatê ji bona wan deyn e"

"Yanî em kurmanciya îrojî binivîsin; "Bê şik e ku heçî hej miletê xwe dikin û di rayên wan da xwîna kurdî a pak digêre arîkariya civatê ji bo wan deyn e"

2.

"Ev bavê qo ji min re ne tîne xwîna xwe a paq daye, xwîna qurdî qo bi hezaran salan"

"ev bavê ko ji min re ne tine xwîna xwe a pak daye, ew xwîna kurdî ko bi hezaran salan ve..."

3.

Sehîtî ser her texlît rêziqên qurdî û qurdistanê yên zimanê borî û yên îro û senifandina wan.  Sehîtî (ser hatinên Qurdistanê û pîş û sinhetên qurdî.

Sehîtî (li) ser her texlît rêzikên kurdî û Kurdistanê yên zimanê borî û yên îro û senifandina wan.  Sehîtî ser hatinên Kurdistanê û pîş û sinhetên kurdî.

4.sor, gewr, û qesq bi rengê qurdî (helbeta Kamûran Elî Bedirxanî ye)

Sor, gewr, kesk bi renge kurdî

*Lê li vir mirov dikare bibêje ku “kurdî” ji bo zimanî jî hatiye gotin, nexasim ku helbest e.

 5.Lêva qaxezê qişand, rotiq li xwe gêr bû, jê aleqe qurdî derket.

Lêva kaxezê kişand, rotik li xwe gêr bû, jê aleke kurdî derket.

6. Axir seba bajarê Melatyayê di navbeyna dewleta Zilkadiriyê ya Meraşê û Dewleta Qurdî(Merwanî) ya Diyarbeqirê de; şerên mezin çêdibûn

Axir seba bajarê Melatyayê di navbeyna dewleta Zilqadiriyê ya Meraşê û Dewleta kurdî(Merwanî) ya Diyarbekirê de; şerên mezin çêdibûn.

7. Hafiz paşa (8) da bû ber çavê xwe vê bermaya serxwebûna qurdî jî hilweşîne û bêxe bin deste dewleta xwe.

Hafiz paşa (8) dabû ber çavê xwe vê bermaya serxwebûna kurdî jî hilweşîne û bêxe bin deste dewleta xwe.

8. Revîn ne golineqe qurdî ye (nizanim wateya golin çi ye)

Revîn ne golineke kurdî ye.

Îca gava ku “k” bi kar dianî:

1.       “Ricakar im ji te ey lawê kurdî” (Cegerwîn)

2.       Mirina te û penda te vejînin milletê kurdî

3.       Feqîhên te peyayên te bijînin millete kurdî

4.       Ez nadim bi avaniyê Selahedînê Kurdî

5.       Di ser holikê re aleke kurdî pêl dibe

6.       Tu bizan ji rê ve hespên xweşxwanên kurdî çar in

7.       Di mutarekê de civata kurdî li Dêrikê eşkere vekiribû.

8.       Hingê min hejmarên van hevde wilayetên kurdî dabûn ber hev…

9.       Rabin ser xwe, ji xwe re dewleteke kurdî çêkin û ji bindestiya miletên din mekin

10.   Te çend nav û nîşan hişt ji bo vî qewmê kurdî

11.   Her ji xwîna kurdî tê

Nîşe: Divê werin gotin ku ne şert e; ev nivîs hemû yên C. Bedirxanî bin ji ber yeko yeko li nivîskarên wê jî negeriyam lê yên Hawarê ne

Dizanim ku têkiliya sernavê nivîsê û naveroka wê pev tine lê vê bizanin ku eger pêximberê ereban hebe û Qurana wan hebe; me Celadet û Hawar heye. Em her tiştî wek Celadetî nekin jî divê em her lê vegerin û sûdê jê bigirin.
Wek mînak; Celadetî navê xwe "Celadet Alî " nivîsiye lê niha em navê "Elî" dinivîsin ne "Alî." Îca sernavê nivîsê hinekî xapînokî ye.

Navê te dinivîsim

Navê te li ser spîndara kevnar dinivîsim
Tu, navê min li ser qûma riyê dinivîsî
Sibe dê zivistan bi ser çîrokên birîndar de were
Navê te dê bimîne û yê min dê jê biçe


Ez ji xelkê taxê re qala te dikim
lê tu,  ji kaniyê re qala min dikî

Lê gava li bin çirayên şevê şevbihêrk digere
behsa te dikin dilê min! Û ez têm jibîrkirin


Te gulek diyarî min kir,
Min şanî hevalên xwe da,
Min di pirtûka xwe de veşart,
Li ser balgeha xwe çand,


.
Min guldanek da te,
ne te qîmet didayê ne jî guh lê dikir
heta ku winda bû

...
Tu ji min re dibêjî,
-Bi qasî dinyayê-  ji te hez dikim
madem tu ewqasî ji min hez dikî,
Ji bo xwedê çima? Çima? Çima?

Tu, navê min li ser qûma riyê dinivîsî
Sibe dê zivistan bi ser çîrokên birîndar de were
Navê te dê bimîne û yê min dê jê biçe
..

Wergera straneke Feyrûzê

Dîsa her kes wêjeya serdestê xwe dixwîne û hîn dibe bi çavê wan li dinyayê wêjeyê binere.
Îca gava ereban behsa bipêşveçûna wêjeya xwe ya nûjen dikir, wan bal dikişand ser wergerê
Min ev stran wergerand; Navê te dinivîsim https://t.co/9vrcE1mYDl pic.twitter.com/ShYEJRNO5l

— Dilyar (@DilyarAmudi) May 8, 2020

..

Bi nazikî nekeve nava şêrîn-şevê

Bi nazikî nekeve nava şêrîn-şevê

Divê pîritî, bişewite û sor bibe dawiya rojê

Hêrs, hêrs bibe li dijî roniya li ber mirinê

Zana bizanin, rastiya dawî şevreşî ye jî,

Ji ber dizanin gotinên wan ti birûsk neçirandin

Bi nazikî neketin nava wê şêrîn-şevê

Mirovên baş, bi pêla dawî, digirîn li ser bê çawa

kiryarên wan ên nermik, dê li tengava şîn govend bigeranda

Hêrs, hêrs bibe li dijî roniya li ber mirinê

Mirovên hov ku wan roja revok girt û pê stran got

Fêr bûn - bi derengî - ku bi rê de şîna wê digirin

Bi nazikî neketin nava wê şêrîn-şevê

 Mirovên micid, ên nêzîkî mirinê, bi awirên korker dinerin

Çavên kor dişên wek rijyarekê bibirqin û bextewar bibin

Hêrs, hêrs bibe li dijî roniya li ber mirinê

 

Û tu, bavo, li wê derê li ser bilindahiya xembar

Min bide ber çêran an jî pîroz bike, bi hêsirên hêrsok, tika dikim

Bi nazikî nekeve nava şêrîn-şevê

Hêrs, hêrs bibe li dijî roniya li ber mirinê

 Helbesta Dylan Thomas

 ..

Zêde ez westandin, ji bo ne derew be ez neçar mam li wergerên erebî û tirkî jî vegerim. Nizanim çima lê min nexwest gelek cihan peyva “man” wek zilam wergerînim lê min ew wek “mirov” wergerand. Ev jî merceke din ê wergera baş e ku mirov baş çandeyê herdu zimanan bizane. Ez baş a ingilîzan nizanim lewra nikarim bibêjim ka sedemeke mentiqî ji vê tercîha min re heye yan tine.

Soryaz çi ye hîn jî nizanim lê her stranek çîrok, dîrok û gencîneyek e

Ez ne ew kes im ku hinekan wek hunermend bi nav bikim an na lê nizanim çima kêfa min gelekî ji Berfîn Aktayê û muzîka wê re hat ku dixwazim wê wek hunermend bi nav bikim.

Tiştên xweş çêdike; nizanim heta stranên wê hene yan na û bi rastî ez zêde li stranbêjên nû guhdarî jî nakim lê ez êdî bêtir hewl bidim ku li wan guhdarî bikim.

Lê madem ez li wan guhdarî dikim ez ê hinekî wan tiştan jî bikim ku min di dema ciwaniya xwe de dikirin. Şaş fêm nekin, ez hîn jî ciwan im û her ez ê bimînim jî lê ew jî mijareke dî ye.

Mijar ev stran e "Soryaz" ku li gorî çavkaniyê straneke gerlêrî ya herêma Şirnexê ye. Gava mirov lê guhdarî jî dike pê dihise ku gelêrî ye lê ez ji van tiştan fêm nakim, ez tenê li nivîskarî an çavkaniyê, peyvan û herêmê dinerim.

Li gorî pênaseya wikiferhengê: "Soryaz" ev e:

• Navê giyakê kû tê xwarin.
• Li hêla Şirnexê xwarinek meşhûr e. Soryazê tirş dikin û di kesirînin, paşê nêv duhnî de diqelînin.

Li gorî nîvîskarê Trişkê yê bi navê "Zero" soryaz ev e: 3. soryaz cureyeke pincaran e. di demsala biharê de ev giya şîn dibe, di nava cîhanê de herî zêde li kurdistanê, li herêma botanê heye. aşpêş an jî kebanî dema xwarinan çêdikin vî giyayî an sax diqelînin an jî têxin di ber girarê de û welê dixwin. lê dema ev giya tê qelandin bêhna bajêr heve dipêçe, bêhneke ewqas dijwar e jî.

Herwiha nivîskarekî din ê Tirşikê, Toriyê Omerî jî "Soryaz"ê wisa dide nasîn: Navê giyayêkî, bi piranî li herêma botanê şîn dibe.

Ev agahî jî piştrast dikin ku ji heman herêmê ye lê ji ber ku em bê dewlet in û erdnîgariya me li gorî serdestan hatiye perçekirin, ez dixwzim pirsekê bikim:

 Bi qasî ez dizanim şirnexî "meşîn/meşiyan"ê nabêjin lê "birêveçûn"ê dibêjin. Gelo ev li gorî herêma tê guhertin? Dibe wek mînakê ne Şirnex lê Cizîr be? 

Ew pirsek e û bila li wê derê be. Ez ji fêmkirina ruhê peyvan hez dikim ne ku wateya di ferhengê de hatiye nivîsîn. Nexasim ku ferhengên me ferhengên hevwateyan in ne ravekirina peyvan in. Bo ez hinekî zelal bikim: peyva "lawaz"di ferhengan de wek "zeîf" tê nivîsîn lê bi min ew qet wê wateyê nade lê wateya "bêhêz" dide lê ji ber ku peyva esil-erebî "zeîf" ku di kurmanciyê de wateya "kesê kîloyên wî kêm" dide, di erebî de tê wateya "qels", wisa xuya ye ku di ferhengan de jî wisa hatiye nivîsîn.

Analîza gotinan û hevokan

De ka îca em werin ser jihevxistin û veçirrîna stranê:

1.  Peyva "tolaz" li nik me hebe jî min bixwe nebihîstibû. Tenê vê dawiyê hîn bûm lê bi qasî min fêm kiribû ku ji bo ew peyveke nebaş e. Di stranê de ji keçikê re dibêje "tolaz". Gelo mirov dikare ji hev re bibêje "tolaz"? Ji keçan re bibêje? Hûn di kîjan rewşan de dibêjin?
2. "Meşiya te bi meşiya" gelo ji bo wezn û lihevhatina awazê ne "meş" lê "meşî" hatiye gotin an jî ji bo navdêra "birêveçûn"ê li wê herêmê "meşî" tê gotin?
3. Yek ji gotinên xweş ku êdî tenê di stranên gelêrî de tê bihîstin; "qewl"a di wateyê "soz"ê de. Qewlê me heye. Bi min divê mirov bêtir li ser vê peyvê hûr bibe û ji hev veçirîne. Qewl gotineke wiha ye ku ne soza me hema da hev û çû lê pabendî û girêdanekê di nava xwe de vedihewîne. Ne wisa? Hêvîdar im di nav hewlên paqijkirin û petîkirina zimanî de wenda nebe. 
4. "kelha hotê soryazê" yan "Kelha Hotê Soryazê"? Çend pirsên wisa seyr derdikevin pêşberî min; Ev navê kelehekê Hotê ye? An Hotê Soryazê ye? An dibêje "Keleha Hotê, (hey) Soryazê? Tenê eger ez ne şaş bim; ez fêm dikim ku qewlê wan ku li kelehekê hev bibînin lê gorî ferhnegê "kelh" tê wateya "rind". Eger wisa be; "hot" çi ye? Yanî mirov dixwaze ji wê hevokê fêm bike bê çi dibêje, lê carinan stranên gelêrî lihevanîn in û hest in. lewra dibe mirov wateyeke zelal jê dernexe. 
5. "wer mala me ye" bi xwe jî; em bibêjin ev hevok bi raweya fermanî hatiye gotin anku keçik bangî lawikî dike û dibêje "were mala me," çima qertafa "e"yê hatiye xistin?  Li cem me û li gelek herêmên Mêrdînê jixwe "e" tê xistin: Wer, bik, vek, bilîz" lê min digot, qey li Şirnexê ew "e" heye. Ne wisa? Belkî divê mirov vekole jî ka kî li kû raweya fermanî çawa dibêje. Belkî "e" tine be jî.
6. Dîsa "wer mala me ye"; ew "ye" çi ye? Pirseke giring e eger ev ne ji bo lihevanîna muzîkê be lê ji bo tiştekî din be.
7. Titûn: Wek her peyva kurdî, reng e ku ev peyv jî bi gelek awayan tê gotin lê ne şaş bim, ya bêtir likar, "tûtin" e.
8. bixêt: (Li jêr vîdeoyê wek biêx't hatiye nivîsîn) ku ne şaş bim li wan herêman wisa tê bikaranîn. Anku şûna peyva "têxistin" ê digire. Wek tê zanîn "têxistin" awarte ye û "pêşgir 
9. û di nav pêşgirên kurmanciyê yên wek "ber- da-, hil-, ra-" de cih nagire û herwiha di demên borî de jî ji rêbaza heyî dûr dibe: Min xistê/ ez diximê/ ez ê têximê. Lê êxistin çawa ye? Wek mînak me yê li vir bigota " têxe qelûna xwe" lê wan wek rêbaza giştî bi kar aniye û gotiye "biêxe qelûna xwe

Tiştên fêm nakim

Peyv û hevokên ku nikarim rê bi wan xînim û fêm bikim bê ji bo çi tên gotin an di çi wateyê de tên 

gotin:

• Mal çûne'b deriyê qaçê, êl çûne'b deriyê qaçê: Qaç çi ye? Mal çawa bi deriyan ve diçe? êl çawa bi deriyan ve diçe?
• Bû teqreqa demancê, berda rayê qolincê? Mirov ji beşê pêşî fêm dike ku demaceyeke naskirî heye û hinek jê guleyan berdin lê beşê duyem, tevlihev dike; "kî ye yê ku berdide? Li vir qolinc di wateya kêlekê de be jî gelo "ra"çi ye?

Ravekirin an çîroka stranê çi ye?

Ez bixwe hîn nizanim bê ev stran çi dibêje yan jî dixwaze çi bibêje, lê piştî hinek bixwînin belkî em wê jî lê zêde bikin. Lê ji ber di du beytên pêşî de "yara min" tê gotin û di beytên duyem de "lawiko" tê gotin, mirov fêm dike ku "keçek û lawek diavêjin ber hev. 

Piştî lêkolîneke biçûk li ser internetê hinek bersivên wan pirsyaran: 

Di Tirşikê de ev agahî hene: 

Stran ne Şirnex lê wek ya Botan were binavkirin dê baştir be.

Nivîskarê Tirşikê Hespêspor, Strana eşîr û koçerên ji Şirnex, Cizîr, Silopiyayê ne ku diçûn zozanên derdora çiyayê Katoyê. 

Herwiha camêr bersiva du pirsyaran jî dide: 

Kelha Hotê : deverek çiyayî li pişta Kêla Memê ye, nêzîkî Herekol e. kox e, dişibe kelehan.
Derîyê qaçê : ew jî nav wan çiyayên balepal de bargehek e. asê ye.

Û vê şiroveyê dike: Dema guh didim stranê bayek evînî ji wan zozanên bilind li rûyê min dide. "qewlê min û yara min" dibe ku qewlê du evîndarên ji du eşîrên cuda bin û bi hatina heyva gulanê, li kelha hotê mirada xwe hasil bikin.

Kê din ev stran gotiye?

Di Youtubeê de  Mem Araratî û Tara Cafê jî gotiye; lê mixabin dîsa bêbehretiya min dibe asteng û ez dikim nakim nikarim bilêvkirina Tarayê fêm bikim.

Herwiha Tara Cafê tenê jî gotiye. Ez hewl didim jê fêm bikim û eger min şaş fêm nekiribe; nabêje "kelha hotê" lê dibêje "kela hotê."heta di beşê duyem de dibêje "qela hota soryazê."

Ji ber Tara ne kurmanc jî, mirov nikare teqez bibêje gelo ew şaş dibêje yan jî stran jê re wisa hatiye.

Koma Evîna Botan jî ev stran gotiye. Ha ew "tûlaz" dibêjin ne "tûlaz"ku bi qasî min fêm kiriye ya resen divê wisa be. Dibêjim a herî nêzîkî resen jî ev versiyon e. Herwiha tê de ne tûtin" ne jî "titûn" lê (dîsa guhê min nebaş lewra eger ez ne şaş bim) "tütin" ku li hinek deverên Şirnex(belkî Cizîrê jî)  "û" dibe "ü". Ne şaş bim dîsa: "o"yê jî dikin "û" lewra "tolaz" bûye "tûlaz." 

Û du kesên bi navê "Helbest Arî" û Mîtan Arî jî gotiye. Lê ev ne "tolaz" ne jî "tûlaz" dibêjin. Ev "tu nazê" dibêjin. (Ji xwe li jêra vîdeoyê jî wisa hatiye nivîsîn)

Ev wisa dibêjin: 

Keçikê dînê tu nazê...

........................ gel hahu tê soryazê

Helbest "tütinek heye" dibêje.

"......................... Er çûn deriyê qaçê"

............................berda rayê qûlincê" (Dîsa o bûye û)

Van camêran jî ev stran gotiye lê mirov tênagihêje bê ka kî ne. Tenê CBD dinivîse ku saziyeke biskiltên e. Ew herêma stranê wek Botan dinivîsin, ne Şirnex. Ew wisa dibêjin:

Me xweş tütnikek heye tu bi'xe b'qelûna xwe ye

....................................Êl çûne b' deriyê qaçê

teqereqa demancê.....

Kesekî bi navê Diyar Üren Mehrovî jî gotiye ku wî diyar kiriye ku ji koma "Evîna Botan" girtiye. Lê camêr ji dêvla "min" dibêje "mîn"... Muhtemelen ji ber xwendina bi tirkî ye. 

Herwiha kesekî bi navê Erdal Med jî dibêje: 

Masûm Yigit jî gotiye: 

Nîşe: Berfîn Altayê di peyvan de "tolaz" wek "tûlaz" nivîsiye lê wek "tolaz" dibêje.

Berfin, delalo wel lalo dibêje"

Hêvîdar im ku kes nefikire ku ez li vir li şaşiyan digerim. Ji berê ve çi çaxê min li stranekê guhdarî bikira, min hewl dida fêm kin û ji hev bim. Ev ji fêmkirina çand û herwiha zimanî giring e. Gelek gencîneyên xweş ên zimanî derdixe lê karê pisporan e ne kesên wek min.

Ev ciwan û korona li kû bûn? Çima heta niha nedihatin?

Ji roja ku korona û hebsa malê dest pê kiriye kurdan gelekî baş medyaya civakî bi kar aniye ku bi rastî jî ez şaş mame.

Ez mirovekî reşbîn im û ti cariyê aliyê tijî yê qedehê nabînim. Kesên ku ez wan nanasim, berhemên baş, carinan teqlîd bin jî lê xweş bûn. Mirovî dixwest li wan temaşe bike.

Min li hemûyan temaşe nekir lê çend mînakên balkêş bala min kişandin.:

Ez rastî vê hatim ku keçek bi Deşnî re diaxive û dixwaze di 60 saniyeyan de bersiva pirsên du-bijarteyî bide.

Tiştên balkêş ew e ku ev bername ji aliyê komekê ve hatiye kirin ku serxetî ye lê bi hunermendeke başûrî re ye.

Ciwanan sînor anîne xwarê, kesên lê ew kesên nahêlin ku bêtir bigihêjin hev; zimannas, siyasetvan û partiyên me ne.

Ciwanan ne sînorên nav perçeyan rakirin lê nava zaravayan jî rakirin; Ji xwe keça bi Deşnî re diaxivî re jî kurmanc bû lê bi soranekê re diaxive.

Herwiha keçekeke hem kirmanckîaxiv him jî kurmancîaxiv e bi Mehmet Akbaşî re diaxive; diyalogeke balkêş..Helbet mirov wek min pê xemgîn jî dibin, ji ber ku kurmnac bi kirmanckî fêm nakin û herdu jî bi kurmancî diaxivin lê dîsa jî hebûna wê beşê, meyla kurdan bi hemû beşên xwe bo van tiştan xweş bû.

Stranbêja Firmêsk, bi Osman Mehmedî re axiviye ku yeka rojhilatî diaxive û serxetî lê temaşe dikin. Xweş e, ne wisa?

Firmêsk xan, strana xwe ya nû, cara yekem bo POPKURD`ê dibêje û Osman Mehmed, li ser navê me hemûyan çepikan jê re lê dide.

Ji bo temamê bernamê kerem bikin ser Youtube`ya me 👇https://t.co/areci0Jx7k pic.twitter.com/UzbmDZhzEw

— POPKURD (@popkurdkovar) April 13, 2020

Min bernameke din dît ku keçeke hekariyî bi stranbêjeke amedî re daixvî û tiştekî bala min kişand ku herduyan ji hev fêm dikir. Temaşekeran jî fêm dikir. Sînorên devoka hema hema bi temamî rabûye heta ew ê tiştekî xweş be eger hekariyî zêdetir beşdarî van karan bibin ji ber hûn bibînin gotinên wissa "diçim karî" an "karî dikim" dibêjin ku tewangê xweş nîşan didin. Belkî bi xêra wan kurmancên herêmên din baştir fêrî tewangê bibin.

Şaş fem nekin min temamî li wan neneriye lewra dibe min hinek agahiyên şaş jî dabin lê ev mînakên min dîtin ez kêfxweş kirim.

Mixabin min dixwest ez xebateke baş li ser vê nivîsê bikim lê qet dema min tine. Him kar, him bi tiştin din mijûl dibim lê min xwest wisa perspektîvekê bidim hin kesan ku li ser vê diyardeyê bisekinin û balê bikişînin ser. Belkî bibe sedema karên baştir.

Min neneriye lo :) min li yekê jî neneriye. Min tenê hinek beş ji wan dîtine. Belkî xerab bin jî lê fikir û hewl baş in. Ez û tu nikarin ji ber dixebitin lê yên li malê dikarin. Min got hewlên baş û xweşik in. :) Tu êdî newêrî pesnê nivîsê jî bidî, çavên te şkenandine. :)

— Dilyar (@DilyarAmudi) April 19, 2020

Koronayê fêrî min kir ku "ji bo ez bêm hezkirin divê baş bim"

Di van rojan de ku hindik mabû korona bibe mijara sereke ya me kurdan lê mixabin ji ber hinek bûyerên li Afrikayê, ihtimala şerê birakujiyê, hinek bîranên rojên xweş ên li Ankarayê û gotinên Şivan Perwerî nebû mijara sereke.
Hîn jî fêm nakim bê çawa Şivan Perwer diaxive. Ma nizane ku biaxive, dê 40 milyon kesên din jî biaxivin û em ê nikaribin li ser koronayê bisekinin. Qebheta vê carê Şivanî kiriye, ti kesî nekiriye.. Ne ew Helebeceya li ser straye, ne jî Enfal û ne jî DAIŞê neaniye serê kurdan. Eger kurd hemû ji koronayê bimirin dê sûcê Şivan Perwerî be.
Welhasil min got, ez jê nemînim û bêyî ku li axiftina Şivanî binerim jî û bizanim bê ka çi gotiye jî min jî ya xwe got.
Ha ez ê lê nenerim jî bê ka Şivanî çi gotiye ji ber rojeva min tiştekî din e.

Ya rast rojeva min hîn ne diyar e ji ber ez jî kurd im û êdî zêde guh li koronaye nakim lê dîsa jî ez jî ji xwe re li rojevekê geriyam.

Di nava lêgerînê de min ev wêne dît. Jin û mêrek in. Li dinkanekê ne ku ne diyar bê çi lê tê firotin. Xuya ye ku ji filmekî ye lê ew film çi ye; ez nizanim.

Di bin wê dîmenê de hevoek heye ku berî ez li wêneyî binerim, ez fikirîm bê wergera hevokê ya herî baş dê çawa be.

Hevoekeke gelekî hêsan e. Her kes fêm dike bê çi dibêje lê dîsa jî gelo divê çawa were wergerandin?
"Cirxweş be. Ez ji te hez dikim" an "Nazik be. Ez ji te hez dikim" an jî divê "to me" em têxinê û bibêjin "Cira xwe bi min re xweş bike. Ez ji te hez dikim" yan jî "Bi min re bi nazikî tevbigere. Ez ji te hez dikim"?

Bila "bi nazikî bi min re tevbigere. Ez ji te hez bikim."  A rast wê jî têra min nekir û hişt ku bifikirim. Gelo kurdî têra romantîzmê nake? Gelo sede çi ye ku ez neşiyam hevokeke wisa hêsan bi dilê xwe Wergerînim? Gava mirov egoîst be; nayê bîra wî ku reng e, ew bi xwe ne wergêrekî baş be lê dibêje kêmasî ya zimanî ye. Min jî wisa kir lê paşê hatim ser hişê xwe...

Evqas tişt min li ser wêneyî gotin lê ez nehatim gotina ku min dixwest bibêjim: Di vê gotinê de tiştekî balkêş heye. Bedela hezkirinê heye. Gava tu ji yekî hez bikî, divê baş be ji te re, divê bi nazikî li gel te tevbigera. Anku hezkirin ne belaş e! Belkî tu ne pereyan didî lê ji bo tu bêyî hezkirin divê tu tiştekî bidî.

Yanî wegera rast çi be; "Eger ez ji te hez bikim, tu neçar î ku ji min re baş bî" yan "ji bo ez ji tez bikim, baş be" yan jî çi be, ne belaş e.

Lê...lê divê em ji bîr nekin ku xwezî bedela her tiştî wisa hêsan be. Xwezî her kesê tiştê ji me bixwesta, "nazikî" û başî" bûna ne tiştin din bûna.

Mixabin ev têkiliya hezkirin û bedelê hezkirinê her dem ne wisa ye jî. Carinan hinek kes ji bo hezkirinê tiştin girantir dixwazin...

Gelo divê ev çawa were wergerandin? Hezkirin tiştek e ku divê mirov kedekê ji bo wê bide. Tiştek e ku divê baş, nazik û qenc be da ku bibe heqê wî.https://t.co/wZ8E4dvsN3 pic.twitter.com/wz7VkSbmNO

— Dilyar (@DilyarAmudi) April 17, 2020

Spas korona; te ez birim Efrînê û keçika efrînî anî ba min

Korona ket jiyana me û min dest pê kir him bêtir bêriya xwe bikim him jî raboriya xwe vegerim. Mirov bêriya xwe dike û ez jî bi salan e ku bêriya xwe dikim. Tê bîra min berî 13-14 salan bû, hîn sala min a yekê ya duyê bû li zanîngehê û ev çend sal bûn ku ji welêt dûr ketibûm, kanala Kurd1ê  bi min re jî li ser rewşa xwendekarên kurd ên li Stembolê axivîbû. Wê çaxê jî min bersiveke wiha dabû "Ez bêriya xwe dikim." Anku her ev nêzîkî 15 salan e ez bêriya xwe dikim yan jî wiha difikirim ku bêriya xwe dikim lê ew bi xwe ez bêriya rojên welatî, zarokatiya xwe û hinek hestan dikim. Ez hîn jî qebûl nakim ku ez bi xwe re me û eger guhertînin çêbûbûn jî, guherînin asayî ne û tiştek tine ku ez bikim.

Lê ev meseleya xwe-bêrîkirinê - wisa bawer im- êdî meseleyeke giştî ye ji ber koronayê jiyana me hemûyan guhert. Anku êdî her kes bêriya rojên berê dike.

Ê min bandorên koronayê yên neyînî heta niha li ser jiyana min kêm in ji ber ji berê ve zêde ji malê dernediketim lê hinekî ew hesta ku mirov neçar li malê be, nexweş e. Îca min ji xwe re tiştekî wiha got, "Min dest ji çixareyê berda.. Vê carê heta ez bikarim ez ê di ber xwe de bidim.
Lê ji bilî wê him enerjiyeke balkêş (têkiliya wê bi çixareyê re tine) him jî dixwazim bi gelek kesan re biaxivim û lêborînê ji wan bixwazim ku ev çend sal in, min guh li wan nekiriye."

Min dest ji çixareyê berda.. Vê carê heta ez bikarim ez ê di ber xwe de bidim.
Lê ji bilî wê him enerjiyeke balkêş (têkiliya wê bi çixareyê re tine) him jî dixwazim bi gelek kesan re biaxivim û lêborînê ji wan bixwazim ku ev çend sal in, min guh li wan nekiriye.

— Dilyar (@DilyarAmudi) April 8, 2020

...
Min jî dixwest wek filman lîsteyekê çêkim û hema kî were bîra min telefonî wan bikim an xwe bigihînim wan lê ji min nayê bavo.

Hûn dibêjin pêşî kî hat bîra min? Subhan ji xwedê re ne zilam bû lê jin bû... Helbet sedema wê ne diltenikbûna min e lê hema wisa xwedê wehî ji min re şand.

Ew keçik kî bû? Ew keçik ji rojên min ê Helebê bûn.

Ha ez ji we re bibêjim; salên min ên Helebê jî wek salên min ê li Stembolê li xerîbiyê bûn lê dîsa jî hinek cudahî hebûn. Ji ber cara yekem bû ku min devokeke evqasî cuda ji ya me dibihîst. Min ji wan fêm nedikir, em neçar diman bi erebî biaxivin. Me rexne li  efrîniyan dikir ji ber bi erebî diaxivîn lê me gelek rastiyên din di ser guhên xwe re diavêtin ku ez niha behsa wan nekim.

Tenê ez ê vê bibêjim, ji bo ez bi efrîniyan re bi erebî neaxivim 4 salan ez bi amûdiyan re bi efrînkî axivîm. Hema ez hînî çi dibûm min bi kar dianî heta ku gihiştim astekê, efrîniyan bi xwe nedizanî ku ez ne ji Efrînê me. Min ji "av"ê re "digot "ov" ji nan"î re digot "non" ji bo dema bê "ez kê..." Îca helbet di wê demê de min karî dilê çend keçiên efrînî jî fetih bikin.

Ev a ku hat bîra min jî yek ji wan bû ku ji Gundekî Efrînê yê elewiyan bû. keçikeke esmer, xwînşêrîn û zeîf bû. Sedema wê çi bû, ez baş nizanim lê wisa tirsek di çavan de hebû... nazik bû û dengnerm bû.

Piştî hatibûm van deran, me bi awayekî dev ji hev berdabû welhasil dilê me ji hev nemabû. Îca berî çend salan ji min re nivîsî, min guh lê nekiribû. Ya rast hema min bersiva wê jî nedabû ji ber êdî sebira min zêde li mirovan nedihat lê vê koronayê ez birim Efrînê, keçika efrînî anî bîra min...

Welhasil min jê re bi erebî nivîsî ji ber naşêt bi kurdî bixwîne lê qet ji min nedihat bi erebî binivîsim û min got, "klavyaya min a erebî tine lewra zehmet e binivîsim."  Hêviya min ji vê gotinê ew bû, belkî bibbêje ez hînî nivîsîna kurdî bûme lê mixabin negot û hîn nikare bi kurdî binivîse.

Welhasil neçar mam bi erebî binivîsîm û hîn me negotibû, "Tu çawa yî û çilo yî" keçikê di cih de pirsî, "te xwendina xwe xelas kir?"  Nizanim ev çi derdê xwendina min bi her kesî ketiye ku dibêjim "Merheba" di cih de vê pirsê dikin. Welhasil min ew mijar dirêj nekir û min got, "min dest jê berda."

Îca min li hal û rewşa wê pirsî. Got ku êdî ne li "Sûriyeyê ye" û neçar maye biçe dewleteke cîran ku ew dewlet ne Tirkiye ye lê nabêjim kîjan e.
^
Îca ew keçika ku bila navê wê Newroz be û ez wisa axivîn:

Ez: Tu çi dikî?

Newroz: Ez û mêrê xwe bi hev re dixebitin. Heman karê min li Sûriyeyê dikir.

Newroz: Herwiha ez hinek tiştên din jî hîn bûme.

Ez: Gelekî baş e. Ê kar çawa ye?

Newroz: Wek g..ye. Ev 7 meh in ku karê me tine.

* Ez nizanim bê di rewşên wiha de çi bibêjim lê min ji tûrikê xwe çend gotinên ku min ji ber kirine û min got: Li her derê kar tine. Asayî ye

Newroz: Erê wisa ye Xwedê çêke.  Tu zewicî?

Ez: Na.

Newroz: Ji xwe ji re re ne lazim e. Wisa baştir e. Azibî baştir e.

Ez: Dizanin loma kêf kêfa min e ( Di dilê xwe de jî dibêjim. Ne ev korona tine bûya, belkî carinan min hinek keç binasiyana û tenêtiya xwe bi hev re parve bikira lê niha keçek were li derî xîne jî naxim hundir)

Newroz: Xwedê te bextewartir bike.

Ez: Zarokên te hene?

Newroz:  Erê, du zarokên min hene. Ha ji te binere bê zarokên min çawa ne hahah

*Wêneyên zarokên xwe dişîne..Ez ji serê darekê dikevim ji ber têra xwe mezin in. Mirov dibêje,  ev çi ye? Kengî çêbûne?

Ez: Xwedê wan bihêle.

Newroz: Spas. Aqûbet li serê te be.

Ez: Xwedê neke.

Min xwe negirt û pirtî, qey ev çend sal in tu zewiciye?

Newroz: 13 sal..

Min li wir xwet pireke pîs bikim gelo ka wek jinên van deran dê bertek çawa be. Min ev pirsî:
Îca zarokên te kurd an ereb in? (Min got gelo ew jî dê bibêje, "zarokên min in û ez kurd im nexwe nîv kurd" yan jî dê bibêje, "ez dêya wan im, nexwe kurd in" lê ev herdu negotin.

Newroz: Na kurd in. Mêrê min ji gundê me ye. Lê mixabin zarokên min li vir wek kesên vir mezin bûne.

Ez: Bizanin ku kurd in, ne kêşe ye.

Hêvî: Helbet lê nikarin bi kurdî biaxivin.  Hînî ingilîzî û frensî bûne. Niha hêdî hêdî wan hînî kurdî dikim.

...
Îca em ji xwe re  nêzîkî nîv seetê wisa axivîn lê ez pê hisiyam ku Newroz ne bextewar e. Ne ji ber min helbet e. Ji axiftina wê diyar bû ku ji zarok û mêrê xwe hez dike û ti kêşe tine lê ew neçariya hiştiye ku ji welatê xwe derkevin û li cihekî bin ku ne bi dilê wê ye. Jinbûna ku bi serê xwe tiştekî zehmet e. Van tiştan giştikan hişt ez wisa bifikirim ku ne bextewar e lê min jê re negot û min got, rojên nexweş dê derbas bibin.

Di rastiyê de bawer nakim rojên nexweş derbas bibin ji ber qedera me kurdan ev e lê min xwest dilê wê xweş bikim û min derew lê kir.

Me xatir ji hev xwest...

Nizanim bê çawa ye lê difikirim çiqass alaternatîv di jiyana me de hene û hilbiartinên me wan diguherîne: Ez û Newroz ji hev veqetiyan. Niha her yek ji me li welatekî ye û piştî çend salan bi hev re axivîn lê me behsa hezkirin û tiştên berê nekir. Me tenê behsa jiyanê kir...

Dîsa spas korona, ez hêdî hêdî bêtir ji te hez dikim ji ber te ez birim Efrînê û te keçika efrînî anî ba min..

Korona, Ez li vir im!

Di van rojan de ku korona ji xwe re digere û bûye ruhstînê gelekan kesan, gelek mirov vê pirsa seyr dikin, "Gelo dawiya kapîtalîzmê ye?" yan jî dibêjin "Ev vîrûs dê ruhê kapîtalîzmê jî bistîne".

Bi serê şêx û wê Qurana we xwendiye! Ez nizanim bê ew ê çi bibe lê teqez, piştî vê bûyerê -eger mirov sax bimînin- ew ê guhertinin neplankirî û ne di hesêb de çêbibin. Meraq, fikirîn û pirs jî baş in lê ev li me kurdan nakeve, bi me jî nakeve û ji me re jî ne lazim e. Eger kapîtalîzm bi dawî bibe, em ê çi bikin? Ew ê ji bo me çi were guhrtin? Heta em dixwazin çi were guhertin?

Jixwe muhtemelen yek ji me namîne... Nizanim çima lê strana Ciwan Hacoyî hat bîra min:


"Ez ê nehêlim kuç li ser kuç
Kit jê nahêlim
Ez ê bajar bikim dojeha li ser rûyê erdê
Da gawir vegerine ser rêya Atayê mezin"

Te bejsa Xanê Mezin Ata û Îsmet kir

Ew hatin û çûn, lê ez li vir im

Ez li vir im"

...

Belkî ji ber vê carê em ê li vir nemînin; ji xwe em ber  bi nemanê ve diçûn, bi lez ber bi tinebûnê ve diçûn lê spas ji koronayê û biqailiya me re, em ê zû bikin..

Tiştê nexweş, Atayê mezin, Îsmetê û nizanim kê em ji vir ranekirin lê vîrûseke wisa biçûk ku bi çavan nayê dîtin dê me ji vir rake... Dê rehên me yên kevnar lê ji ber guhlênekirinê rizyayî bi temamî ji vir rake.

Helbet min dixwest ez bibêjim; "Korona ez li vir im" lê xurt e, bira! Bihêz e! Cebar e! Korona ye ku her kes ji ber dilerize!

Îca gava mesele wisa be; piştî korona biçe, kapîtalîzm tê, sosyalîzm tê, quzelqurtîzim tê çi îşê me pê ye!

Lê Ciwan Haco di konserekê de dibêje, "ez hêvîdar im, sala 1997an ne li Brûkselê lê li Diyarbekirê bin." 23 Sal di ser re çûn û em neçûn Diyarbekirê! Lê hêvîdar im ku em şaş bin û piştî koronayê em hemû li vir bin û ji bilî me her kes çûbe cihê jê hatiye..

Kurd, korona û makarna...Li gel pivazan

Roj bûne wek hev û hesta ku mirov ji hundirî aciz dibe jî hesteke seyr e ji ber ev ji malê dernakevim û aciz jî nabim.

Çend tişt hene, ez li ser wan difikirim; gelo piştî vê qiyameta korona bi dawî bibe, dinya dê tiştekî û cihekî çawa be? Gelo em ê çawa jê derkevin, helbet eger em sax bimînin? û gelek pirsyarên dî lê ez vê dizanim ku naxwazim bi vê vîrûsê bimirim, naxwazim bibin hejmarek di Rexistina Saxlemiyê ya Cîhanê de û dixwazim bibînim gelo piştî vê qeyranê dê dinya çawa bibe.

Welhasil, min hevaleke alman heye û me li hev pirsî bê di vê demê de em çi dikin û wextê çawa dibuhirînin.

Diyalog wisa derbasbû:

Min: Ez aciz dibim.

Wê: Binivîse.

Min: Li male me, ez ê çi rêxê belav bikim?

Wê: Beşê yekem ê pirtûkê bila li ser te be û 18ên mayî bila li ser kurdan bin.

Ev çend sal in, ne dixwazim qala kurdan bikim, ne jî li ser wan dinivîsim li gel ku her dem ez nûçeyan li ser wan dişopînim. Dilê min ji wan re dixwaze, dilê min bo wan diêşe û dizanim ku bi temamî ne sûcê wan e jî lê êdî hêvî nemaye lewra naxwazim tiştekî li ser wan binivîsim. Lewra eger ez tiştekî wiha bikim, ew 18 beşên nivîsên vikîvala bin.

Ez dibêjim “ew û wan” û xwe ji wan bêrî dikim ne ji ber ez ne kurd im lê ji ber kurdbûn barekî giran e û wek her kurdî dixwazim jê xelas bibim.

Lê di vê dema koronayê de dîsa dilê min bi ser wan ve ye ji ber ku nezan in û li xwe ne miqate ne. Gelek kurd dê bimirin bi vê nexweşiyê. Çima?

Ji ber nakevin mala xwe, li ser qûna xwe rûnanên, nexweşxaneyên wan tine ne, cîhanên wan pêwîst tine ne. Gava nexweşî belav bibe û li ber deriyê nexweşxaneyan bimirin û term li ser hev bên danîn, dê serê wan li tehtê keve.

Çîrok digere, dizîvire û tê heman xalê lê ez ê nebêjim bê çi ye.

Ji xwe mû bi zimanê ve hat û me got û got û tûrikê xwe vala kir lê koletî û hişmendiya kole, ji wan zincîrên xwe hez dike. Lewra ez ê qala rojên xwe di male de bikim wek ku rojên min ên berê cuda bûn.

Ew tirs û endîşeya û taswasa çûnê dikan û marketan ne xweş e.  Lewra min hundir tijî makarna yan wek em dibêjin mekrûn, birinc û nîsk kir û her êvar şîvê çêdikim lê mixabin hevalê min bijîşik e. Her roj diçe li nexweşan dinere û êvarî vedigere. Her vedigere, ez ji xwe dipirsim “Gelo çend virus pê re ketin hundirî?”

Welhasil, min îro makarna û şorbeya nîskê çêkir, min pîvazek jî danî ber û repandê lê min ji bîr kir ava şêliman deynim ber… Xweş bû û me zik kir tembûr.

Tiştekî din jî heye ku dive ez bibêjim; ev çend sal in ku ez dikuxim û dikuxim û carinan bi şev jî ji ber kuxikê şiyar dibim û bêhna min diçike. Îca niha jî wisa ye û nizanim ji ew rewşa herdem e yan jî ihtimal heye ku korona be. Ji ber wek tê zanîn dibe ku hinek sivik jî ji vê nexweşiyê xelas bibin. Ticarî şensê min ewqasî çênebûye.

Sala 2020an li ser şexsê min xweş û baş bû û gelek tişt li gorî dilê min bi rê ve çûn lê helbet ji bo dinyayê gelekî xerab bû û ji xwe ji bo kurdan, ne sala 2020an lê sedsala 20an û 19an û 21ê gelekî xerab bû..

Gelo sibe dê çi bibe? Gelo ez ê îşev dîsa ji ber kuxikê di xew re neçim? Gelo ez ê bikarim dest ji çigareyê berdim? Nizanim lê nivîsên bê dê nîşan bibin bê ew ê çi bibin lê ji xwe eger we dît min bo demeke dirêj nenivîsiye. Bizanin ku… Wek got qet ez ê bibêjim “ez mirime”. Na na! Bizanin ku tiştek nemaye ku ez binivîsim. Helbet ji virus û nexweşiyê ditirsim, ji male dernakevin, naxwazim bimirim û herwiha tevdîrên xwe jî digirim lê li gel wê jî dibêjim qey ez ê nemirim yan jî dixwazim bawer bikim ku ez namirim…

Tirs heye? Qidûmê min şkesti ne û ev jî asayî ye...

Ji bo hûn nebêjin ew çi sernav e. Min behsa korona û kurdan kir; li gel wan min makarna xwe û pîvaz jî xwarin...

Rojên koronayê

Gava Gabriel García Márquez “Evîn di dema kolerayê de” nivîsî gelo dizanî, ew ê di dema filan tiştî…de” bibe qalibeke ku li gelek tiştan tê? Ez wê nizanim lê bi rastî jî di van rojan de ku vîrûsa koronayê belav bûye û dibe û herwiha mirov nizane bê sibe dê çi bibe, ez fikirîm ku ji xwe re binivîsim.

Jixwe belkî xêrek jî di vê nivîsê de hebe ji ber min kengî dest bi tiştekî kiribe, tiştek çêbûye û rê li ber min girtiye. Îca belkî destpêirina min a bi nivîsînê bibe sedem ku korona ji binî ve biqele û wenda bibe û em jê xelas bibin.

Vîrûseke balkêş e yan jî em bibêjin “vîrûsê bandoreke balkêş li dinyayê kir” ji ber ku bi rastî em nizanin vîrûs çi ye û çawa ye lê berteka xelkê li ber çavan e. Çima balkêş e? Hema sedema herî besît ev nivîsîna min e. Ev çend sal bûn min dikir û nedikir, min nedikarî du hevokan binivîsim.

Balkêş e ji ber berî niha yekê di medyaya civakî de yekê wiha pirsî: “Teqrîben em ê kengî bikarin dîsa hev himbêz bikin.” Ha belkÎ pirsyara wê normal be, lê xwestina min ku ez jê re bibêjim “Hema te kengî xwest, were ez amade me” balkêş e. Ma qey ez ji mirinê natirsim? Welleh qidûmê min jê dişikê û ji lehengiyên bêsedem jî hez nakim lê xwedê dizane ku ez gelekî ji sîngan jî hez dikim.

Di heman demê de min ev hevokên li jorê ji hevaleke xwe re şandin û min ji xwe re got, qey dê daxwaza min bala wê bikişîne” lê bersiva wê “Mirin sar e” bû. Nizanim çima min jî got, “ divê mirov sê caran were dinyayê.” Ez berê jî li ser vê sêbarekirinê fikirîbûm û her ez gihiştibûm wê baweriyê ku mirov her dê heman tiştî bike, heta eger 30 caran jî were dinyayê.

Gelo rûntiştina li malê dê encamên çawa bi xwe re bîne?

Serxetî çima zorê li zehmetiyê dikin û wê dikin 'zor'? Gelo rastî çi ye?

Bandora zimanan - nexasim ên cîran - li ser hev asayî ye lê ji bo me kurdan ti tişt ne asayî ye. Heta cîranên me ji me bixwe jî bandorê bêtir li me dikin. Helbet bi xêra vê internetê êdî kurd jî bandorê li hev dikin.
Gava ez nû hatim Tirkiyeyê min fêm nedikir, çima "zor" bi wateya "zehmet" tê bikaranîn.
Ji bo kesên ne ji Serxetê fêm bikin bê ez çi dibêjim, ez ê çend mînakên ji axiftinê bidim:
Xwedina te çawa ye?
Baş e lê matemetîk zor ( Me yê bigota "zehmet e")


Heta ez ê çend mînakan ji ketober ji internetê bidim:

* Kovan BAQÎ li ser hesabê xwe wiha dibêje: "Panje'hra coronayê hezkirin û moral e. Ev jî ne zor e. Kurd ji hev hez bikin, na na, hevdu xweş bibînin bes e."

Panje'hra coronayê hezkirin û moral e. Ev jî ne zor e. Kurd ji hev hez bikin, na na, hevdu xweş bibînin bes e.
Lewra biratîya kurdan û coronayê
ji boratîya kurdan û tirkan çêtir e.#EzCoronayêTehamulDikim#EzBiratîyaBiTirkanreTehamulNakim

— H.Kovan BAQÎ (@kovan_baqi) March 23, 2020

*Abdulkadir Bingöl wiha dibêje: Ji bîr nakin Helepçê çiqas dem ser bibore

Ji bîrkirna wê rojê ji bo me gelkê zor e

Ji bîr nakin Helepçê çiqas dem ser bibore
Ji bîrkirna wê rojê ji bo me gelkê zor e
Dilbirînê Cizîrî

— Abdulkadir Bingöl (@AbdulkadirBingl) March 18, 2020

Îca wek tê dîtin û ji xwe di axiftina rojane de dê bêtir were dîtin ku li Serxetê piranî di wateya "Hard an difficult"a ingilîzî, "صعب"a erebî de bi kar tînin. 

Lê ev li Binxetê "Zor" ji bo sepandina hêzê/ kotekî tê gotin:

Çend mînakan bidim:

* zor li min kir, loma ez çûm

* bi zorê ez rabûm

* Me bi gogê lîst, wan zora me bir.

Gava ez dibêjim, binxet ez behsa herêma Cizîrê dikim ji ber herêmên din cuda ne. Lê em di şûna wê "Zor"ê de ya serxetî dibêjin, em "Zehmet" dibêjin. 

Di Wikiferhengê de jî pênasîna peyva "Zor" wek ya Serxetê hatiye kirin û wiha hatiye ravekirin:

Wate

rengdêr

dijwar, zehmet, asê (dijwate): asan, sanahî, hêsan)

Lê di di beşê bikaranînê de wisa hatiye ravekirin:

"Zor" di eslê xwe de maneya "kotekî, hêz, xurtî" dide. Ji wê di soranî de jî maneya "pirr, gelek, zehf" girtiye. Hin kurmancan jî ew wisa deyn kiriye û dibêjin "zor spas". Lê ji ber ku di kurmancî de zor bi maneya "zehmet, dijwar" tê fehmkirin, "zor spas" neyê bikaranîn û "gelek spas" yan "pirr spas" were gotin çêtir e."

Herwiha di etîmolojiyê de jî wisa dinivîsî:

Wateya resen hêz / qewet / xurtî bû, hevreha zever ya kurdî, zaveri ya (hêz, qudret) ya avestayî, zor (hêz, qudret) ya pehlewî û زور (zor) ya farisî û शूर (sûra: xurt, bihêz, qehreman) ya sanskrîtî ye û ji proto-aryayî ye. "Zor" ya tirkî, զօր (zōr) ya ermeniya kevn û զոռ (zoṙ) ya ermeniya devokî ji zimanên îranî hatine deynkirin.

Eger em li eslê peyvê dinerin em dibînin ku ji "dijwarî"yê zêdetir wateya "hêz û kotekî"yê dide lê li gorî min ji ber tirkî wateya "zehmet" lê hatiye barkirin. 

Belkî hinek bibêjin wateya wan ewqasî ji hev ne cuda ye lê li gorî min cuda ne. Ha tirkan ew peyv ji zimanên îranî girtiye lê li gorî xwe hinekî wate guherandiye. 

Gava hûn li van peyvên din ên di tirkî de binerin ku ew jî ji peyva "Zor" hatine hûn wateya "hêz"ê ji ya "zehmetiyê" bêtir di wan de bibînin:

* zoraki: mecbûrî ye anku hêzek an tiştek heye ku zorê lê dike. Eynê wek cem e; bi zorê bi min da kirin.

*Zorba: Ji peyva "zorbaz" a farisî hatiye girtin û ew jî ew kesê hêza xwe nîşan dide e.

*Zorunlu: Mecbûrî ye heta eger em devoka xwe ya amûdikî bibêjin, "bi zorê ye".

Ka em li gotinên pêşiyan jî binerin:

- Tajî bi zorê nare nêçirê. Mirov nikare wateya zehmetiyê ji vir derxîne

- Zor gêzerê radike. Dîsa wateya hêzê dide ne ya zehmetiyê

-Dermanê her tiştî zêr e, belê ji zêr xurtir zor e. wateya kotekî dide ne zehmetiyê

Di vê navberê de divê em wî qalibî ji bîr nekin "Bi zor û zehmetî." Her çiqas her kes wiha difikire ku li vir "zor" û "zehmetî" hevwate ne jî. Lê ne wisa ye. Ji ber eger hevwate bin nexwe divê bibe "zorî" lê wisa nebûye.

Ez hinekî din meseleyê vekin: ZOR'a bakur dibêjin rengdêr e. Lê zora di "Zor û zehmetî" de navdêr e ji ber zehmetî jî navdêr e. Anku zor bi xwe navdêr  ne wek wikipediya dibêje: rengdêr e. 

Helbet belkî ez li vir şaş bim. Divê hinekî lêkolîn li ser wêjeya kevin jî were kirin û em li ser wan hûr bibin.

Nemirê min

Gelekî westiyame ji mana li vir
çewisî, bi tirsên xwe yên zarokane
û ger tu neçar bî, biçî
Dixwazim hema tu biçî
Ji ber tu yê bi hebûna xwe zêdetir li vir bimînî
Û min bi tenê nehêlî
Wek ku ev birîn dê rehet nebin, ev êş jî zêde rast e
Gelek in ew tiştên ku dem jî nikare ji nav bibe
Gava tu digiriya, min hemû hêsirên te paqij dikirin
Gava te diqîriya, min şerê hemû tirsên te dikir
Û seranserê van salan min bi destê te girt
Lê hîn jî te ez hemû heme
Tu hîn bûbûyî ku min bi roniya xwe ya balkêşî ji desthilanî bixî
Niha jî, girêdayî wê jiyanê mame
ya te li dû xwe hiştiye
Rûyê te, serdana xewnên min yên serdemên xweş dike
dengê te, ketiye pey hişê min ê mayî.

Min kir û nekir, neşiyam ji xwe re bibêjim, "tu çûyî"
Lê li gel tu li nik min î jî, her bi tenê bûme ez
Gelek in ew tiştên ku dem jî nikare jê bibe
Gava tu digiriya, min hemû hêsirên te paqij dikirin

Gava te diqîriya, min şerê hemû tirsên te dikir
Û seranserê van salan min bi destê te girt
Lê hîn jî te ez hemû heme, heme heme...

Weger: Dilyar Amûdî

Nivîskar: Amy Lee, David Hodges, Ben Moody

Nîşe: Dîsa werdigerînim û di ser re naçim û lê venagerim ji ber heta xelas dikim çêj namîne..